Η Σταματίνα Ξιάρχου παρουσιάζει τις… τέχνες των μουσών.
«Τα κάλαντα στην αρχαία Ελλάδα»

Τα κάλαντα έχουν βαθιές ρίζες στο ξεκίνημά τους από την αρχαία Ελλάδα. Η λέξης κάλαντα «calendo», που στα λατινικά σημαίνει η αρχή του μήνα, έχει ρίζα το αρχαίο ελληνικό ρήμα «καλώ».

Τα κάλαντα και η προέλευσή τους ως έθιμο ξεκινά από τους «Αγερμούς». Η λέξη «Αγερμός» προέρχεται από το ρήμα «αγείρω», που θα πει αθροίζω, μαζεύω, ερανίζομαι και αφορά όλους τους εράνους, δηλαδή τις χορηγίες που εξυπηρετούσαν διάφορους κοινωνικούς, πολιτικούς και θρησκευτικούς σκοπούς σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, ανάλογα και τις χρονικές περιόδους.

Για παράδειγμα, αυτοί που ζητιάνευαν (φτωχοί) έξω από τα σπίτια των πλουσίων όταν αυτοί γλεντούσαν ή ζητιάνευαν έξω από τους ιερούς ναούς των Θεοτήτων. Επίσης, έρανος γινόταν και για πολιτικά πρόσωπα από τους υποστηρικτές τους, ώστε να πετύχουν τον πολιτικό στόχο τους.

Έρανος γινόταν ώστε να μαζέψουν σιτηρά και άλλα αγροτικά προϊόντα για να τα δώσουν ως θυσία στους ναούς γυναικείων Θεοτήτων, όπως Ρέας, Ειθελύας, Κυβέλης, Αρτέμιδος, Ήρας, Νυμφών κλπ.

Πολλοί ερευνητές έχουν κάνει ξεκάθαρο ότι τα ημερολόγια και γενικότερα ο ορισμός του χρόνου στην προϊστορία δεν λειτουργούσε με αξιοπιστία. Έτσι, ο απλός αρχαίος κόσμος της Ελλάδας όριζε τις εορτές του σε μια ημερομηνία κατά προσέγγιση. Αυτό δεν ήταν πάντα έγκυρο και άλλοτε η γιορτή έφτανε στους ζεστούς μήνες του καλοκαιριού και άλλοτε στα παγερά κρύα του χειμώνα.

Οι αγερμοί (κάλαντα) είχαν ονομασίες και λειτουργούσαν κατά κάποιο τρόπο ως ρολόι για τις περιόδους των εποχών. Οι αγερμοί ήταν ένα σημαντικό γεγονός που εκτελούσαν τα παιδιά της αρχαίας Ελλάδας που έλεγαν τα κάλαντα με τραγούδια για τον ερχομό της νεομηνίας.

Στην αρχαία Ελλάδα γιόρταζαν κυρίως την πρωτομηνιά και ήταν πολύ πιο σημαντική από την πρωτοχρονιά. Κάθε νέος μήνας ήταν πολύ πιο κοντά για νέο ξεκίνημα γιορτής και καλοτυχίας για τους αρχαίους Έλληνες προγόνους μας.

Τα παιδιά λοιπόν μέσα από τη διαδικασία των τραγουδιών (κάλαντα) έψαλλαν και τραγουδούσαν για κάθε περίσταση παίρνοντας διάφορα καλούδια και όταν ήρθε το νόμισμα έπαιρναν χρήματα από τους νοικοκυραίους κλπ.

Υπήρχαν σημαντικές ιστορικές αναφορές από τους «Ηρόδοτο», «Όμηρο», «Πολυδεύκη», «Αισχύλο», «Αριστοφάνη», «Ψευδηρόδοτος, Ομήρου Βίος», «Πλούταρχος» κλπ που μας δείχνουν τα περί καλάντων των παιδιών στην αρχαία Ελλάδα.

«Χελιδονίσματα» λέγονταν τα κάλαντα της εαρινής ισημερίας και Πρωτοχρονιάς και τα τραγουδούσαν στην αρχαία Ελλάδα τα παιδιά από σπίτι σε σπίτι για να καλωσορίσουν την άνοιξη.

Σήμερα το έθιμο αυτό συνεχίζεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Οι χελιδονισταίς κρατούν μια ξύλινη χελιδόνα που περιστρέφουν σε άξονα με τη βοήθεια ενός κορδονιού. Η βάση στολίζεται με λουλούδια.

«Κορωνίσματα» και τα παιδιά που τραγουδούν οι «Κορωνιστές» και αυτό γιατί αντί για χελιδόνα κρατούσαν «κορώνη – κουρούνα».

Η «Ειρεσιώνη» προέρχεται από τη λέξη είρος, έριον που σημαίνει μαλλί προβάτου. Στα αρχαία κείμενα υπάρχουν αναφορές για ένα κλαδί ελιάς (κότινος) που το στόλιζαν με μαλλί λευκό και κόκκινο και φρούτα εποχής.

Την ειρεσιώνη έπρεπε να την κρατούν παιδιά που ζουσαν και οι δυο γονείς. Την περιφέρανε στους δρόμους της Αθήνας για τη γιορτή του Πυανεψίωνος τον Σεπτέμβριο προς τιμήν του Θεού Απόλλωνα με προσφορές καρπών και φρούτων.

Οι αγερμοί – Κάλαντα:

Α) Χελιδονίσματα

Ἦλθ΄ ἦλθε χελιδὼν
καλὰς ὥρας ἄγουσα,
καλοὺς ἐνιαυτούς,
ἐπὶ γαστέρα λευκά,
5 ἐπὶ νῶτα μέλαινα.

Παλάθαν σὺ προκύκλει ἐκ πίονος οἴκου
οἴνου τε δέπαστρον τυροῦ τε κάνιστρον.
καὶ πύρνα χελιδὼν καὶ λεκηθίταν οὐκ ἀπωθεῖται.

Πότερ᾽ ἀπίωμες ἢ λαβώμεθα;
10 εἰ μέν τι δώσεις. εἰ δὲ μή, οὐκ ἐάσομες.
ἢ τὰν θύραν φέρωμες ἢ τὸ ὑπέρθυρον
ἢ τὰν γυναῖκα τὰν ἔσω καθημέναν.
μικρὰ μέν ἐστι, ῥᾳδίως νιν οἴσομες.
ἂν δὴ φέρῃς τι, μέγα δή τι φέροις.
15 ἄνοιγ᾽ ἄνοιγε τὰν θύραν χελιδόνι.
οὐ γὰρ γέροντές ἐσμεν, ἀλλὰ παιδία.

Μετάφρασι

Ἦρθε ἦρθε ἡ χελιδόνα,
φέρνει τὸν καλὸ καιρό,
φέρνει τὴν καλὴ χρονιά.
εἶναι ἄσπρη στὴν κοιλιά,
μαύρη στὴ ῥάχι ἑπάνω.

Κύλα κατὰ δῶ ἕναν πελτὲ σύκου ἀπ᾽ τὸ σπιτικὸ τὸ γεμάτο καλούδια.
κέρνα μας ἕνα ποτήρι κρασί, δός μας κι ἕνα πανέρι τυρί.
ἡ χελιδόνα δὲν λέει ὄχι καὶ στὰ σταρόψωμα καὶ στὴν κουλούρα.

Τί λές; θὰ μᾶς δώσῃς ἢ νὰ φύγουμε;
κι ἂν μὲν μᾶς δώσῃς, καλὰ καὶ καμωμένα.
ἂν ὅμως δὲν μᾶς δώσῃς, δὲν θὰ περάσῃ ἔτσι.
ἢ τὴν αὐλόπορτα σοῦ σηκώνουμε ἢ τὸ στέγαστρό της,
ἢ τὴν κοπελλάρα ποὺ κάθεται στὸ σπίτι μέσα.
εἶναι μικρούλα βέβαια, ἀλλὰ τόσο τὸ καλλίτερο,
γιὰ νὰ τὴ σηκώνουμε κι ἐμεῖς ἀκόμη εὐκολώτερα.
κι ἂν φέρῃς νὰ μᾶς δώσῃς κάτι, νἆναι κάτι μεγάλο.
ἔλα ἄνοιξε τὴν πόρτα σου μπροστὰ στὴ χελιδόνα.
δὲν εἴμαστε γέροι ἄνθρωποι, εἴμαστε παιδάκια.

Β) Ειρεσιώνας

Δῶμα προσετραπόμεσθ΄ ἀνδρὸς μέγα δυναμένοιο,
ὃς μέγα μὲν δύναται, μέγα δὲ βρέμει, ὄλβιος αἰεί.
Αὐταὶ ἀνακλίνεσθε θύραι. πλοῦτος γὰρ ἔσεισι
πολλός, σὺν πλούτῳ δὲ καὶ εὐφροσύνη τεθαλυῖα,
5 εἰρήνη τ᾽ ἀγαθή. ὅσα δ᾽ ἄγγεα, μεστὰ μὲν εἴη,
κυρβέη δ᾽ αἰεὶ κατὰ καρδόπου ἕρποι μᾶζα,
τοῦ παιδὸς δὲ γυνὴ κατὰ διφράδα βήσεται ὕμμιν,
ἡμίονοι δ᾽ ἄξουσι κραταίποδες ἐς τόδε δῶμα,
αὐτὴ δ᾽ ἱστὸν ὑφαίνοι ἐπ΄ ἠλέκτρῳ βεβαυῖα.
10 νεῦμαί τοι νεῦμαι ἐνιαύσιος ὥστε χελιδὼν
ἕστηκ᾽ ἐν προθύροις ………………………………..
εἰ μέν τι δώσεις. εἰ δὲ μή, οὐχ ἑστήξομεν˙
οὐ γὰρ συνοικήσοντες ἐνθάδ᾽ ἤλθομεν.

Μετάφρασι

Μπαίνουμε μὲς στ᾽ ἀρχοντικὸ μεγάλου νοικοκύρη,
ἀντρειωμένου καὶ βροντόφωνου καὶ πάντα εὐτυχισμένου.
Ἀνοίξτε, πόρτες, μόνες σας, πλοῦτος πολὺς νὰ ἔμπῃ μέσα,
καὶ μὲ τὸν πλοῦτο συντροφιὰ χαρὰ μεγάλη κι εὐτυχία
κι ὁλόγλυκη εἰρήνη. τ᾽ ἀγγειά του ὅλα γεμάτα νἆναι
καὶ τὸ ψωμὶ στὴ σκάφη νὰ φουσκώνῃ πάντα καὶ νὰ ξεχειλίζῃ.
γι᾽ αὐτὸ ἐδῶ τὸ παλληκάρι σας ἡ νύφη νἄρθῃ θρονιασμένη σὲ θρονί,
ἡμίονοι σκληροπόδαροι στὸ σπιτικὸ αὐτὸ νὰ σᾶς τὴν κουβαλήσουν,
καὶ νὰ ὑφαίνῃ πανὶ σὲ ἀργαλειὸ μὲ χρυσάργυρες πατῆθρες.
σοὔρχομαι σοῦ ξανάρχομαι σὰ χελιδόνι κάθε χρόνο
καὶ στὴν αὐλόθυρά σου στέκομαι . ……………………………………
………………………………………………………………………………..
Ἂν εἶναι νὰ μᾶς δώσῃς τίποτα, καλὰ καὶ καμωμένα,
εἰ δὲ μή, δὲν θὰ στεκόμαστε ἐδῶ γιὰ πάντα.
γιατὶ ἐδῶ δὲν ἤρθαμε γιὰ νὰ συγκατοικήσουμε μαζί σου.

Γ) Κορωνίσματα

Ἐσθλοί, κορώνῃ χεῖρα πρόσδοτε κριθέων
τῇ παιδί τἀπόλλωνος ἢ λέκος πυρῶν
ἢ ἄρτον ἢ ἤμαιθον ἢ ὅτι τις χρῄζει.
δότ᾽, ὦγαθοί, <τι> τῶν ἕκαστος ἐν χερσὶν
5 ἔχει κορώνῃ. χἅλα λήψεται χόνδρον.
φιλεῖ γὰρ αὕτη πάγχυ ταῦτα δαίνυσθαι.
ὁ νῦν ἅλας δοὺς αὖθι κηρίον δώσει.
ὦ παῖ, θύρην ἄγκλινε. πλοῦτος ἤκουσε,
καὶ τῇ κορώνῃ παρθένος φέρει σῦκα.
10 θεοί, γένοιτο πάντ᾽ ἄμεμπτος ἡ κούρη
κἀφνειὸν ἄνδρα κὠνομαστὸν ἐξεύροι.
καὶ τῷ γέροντι πατρὶ κοῦρον εἰς χεῖρας
καὶ μητρὶ κούρην εἰς τὰ γοῦνα κατθείη,
θάλος τρέφειν γυναῖκα τοῖς κασιγνήτοις.
15 ἐγὼ δ᾽ ὅκου πόδες φέρουσιν, ὀφθαλμοὺς
ἀμείβομαι Μούσῃσι πρὸς θύρῃσ᾽ ᾄδων
καὶ δόντι καὶ μὴ δόντι πλέονα τῶν γεω.
………………………………………………
ἀλλ᾽ , ὦγαθοί, ἐπορέξαθ᾽ ὧν μυχὸς πλουτεῖ .
δὸς ὦν, ἄναξ, δὸς καὶ σὺ πότνα μοι νύμφη.
20 νόμος κορώνῃ χεῖρα δοῦν᾽ ἐπαιτούσῃ.
τοσαῦτ᾽ ἀείδω. δός τι καὶ καταχρήσει.

Μετάφρασι

Δῶστε, καλοί μου, μιὰ χεριὰ κριθάρι στὴν κορώνη,
τὴν κόρη τοῦ Ἀπόλλωνος, ἢ ἕνα πιάτο στάρι,
ἢ ἕνα ψωμὶ ἢ ἕνα ἡμιώβολο, ἢ ὅ,τι ἔχει κανεὶς προαίρεσι.
δῶστε, καλοί μου, κάτι ἀπ᾽ αὐτὰ ποὺ ὅλοι σας κρατᾶτε,
δῶστε στὴν κορώνη. παίρνει δὲ καὶ λίγα σπυριὰ ἁλάτι.
γιατὶ τῆς ἀρέσουν πάρα πολὺ νὰ τρώῃ κάτι τέτοια.
ὅποιος δίνει ἁλάτι σήμερα, αὔριο θὰ δώσῃ μελιοῦ κηρήθρα.
ἄνοιξε τὴν πόρτα, δοῦλε. ὁ πλοῦτος τὴν κορώνη τὴν ἀκούει.
νά κι ἡ κοπέλλα ποὔρχεται καὶ φέρνει στὴν κορώνη σῦκα.
ὄμορφη κάντε την, θεοί, κόρη χωρὶς ψεγάδι,
κι ἄντρα νὰ βρῇ βοηθῆστε την πλούσιο καὶ παινεμένο.
στὰ χέρια τοῦ γέρου πατέρα της ἕναν ἐγγονὸ ν᾽ ἀκουμπήσῃ,
στῆς γριᾶς μάννας τὰ γόνατα μιὰ ἐγγονὴ ν᾽ ἀφήσῃ.
καὶ γιὰ τοὺς ἀδερφούς της κάποια γυναῖκα βλαστάρι ν᾽ ἀνατρέφῃ.
κι ἐγὼ κυττῶ νὰ πηγαίνω ὅπου μὲ πᾶν τὰ πόδια μου,
κι ἐκεῖ στὶς πόρτες ἐμπροστὰ νὰ τραγουδῶ στὶς Μοῦσες.
μοῦ δώσῃ δὲν μοῦ δώσῃ κάποιος, πιότερα τοῦ εὔχομαι ἀπ᾽ ὅσα ἔχει.
………………………………………………………………………………….
Ἀλλ΄, ὦ καλοί μου, δῶστε μου, ἀπ᾽ τοῦ κελλαριοῦ σας τὰ καλούδια.
δῶσε μου καὶ σύ, βασιλιᾶ μου, δῶσε μου καὶ σύ, νεράιδα λατρευτή.
ἔθιμο εἶναι νὰ δίνῃς μιὰ χεριά, ὅταν ἡ κορώνη ζητιανεύῃ.
μέχρι ἐδῶ τὸ ᾆσμα μου. δῶσε κι ἀπ᾽ τὸ ὑστέρημά σου κάτι.

Όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία υποδούλωσε και τους Έλληνες, υπέβαλε και τις συνήθειές της, που άλλοτε λειτουργούσαν σωστά και άλλοτε όχι.

Έγιναν πολλές αλλαγές μέσα στους αιώνες και υπήρξαν πολλά προβλήματα μέχρι να γίνει οριστική η ημερομηνία της πρώτης Ιανουαρίου ως πρωτοχρονιά.

Με τον ερχομό της χριστιανικής θρησκείας πολλά ήθη και έθιμα, συνήθειες αιώνων, εντάχθηκαν και επιβίωσαν μέσα από τη ζωή των Ελλήνων.

Ένα από αυτά είναι και τα κάλαντα, που ψάλλουμε σήμερα για τη γέννηση του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού, την πρωτοχρονιά και τη γιορτή των Φώτων, στα οποία θα αναφερθούμε σε επόμενο αφιέρωμα για τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα της πατρίδας μας.

Ξιάρχου Σταματίνα